Kooperatif, ortak, ekonomik, sosyal ve kültürel ihtiyaçlar ve istekleri müşterek sahip olunan ve demokratik olarak kontrol edilen bir işletme yoluyla karşılamak üzere gönüllü olarak bir araya gelen insanların oluşturduğu özerk bir teşkilattır.

 

Kooperatifler her ne kadar mevzuatımızda ticari bir şirket türü olarak yer alsa da faaliyetleri sonucu elde edilen kârın dağıtımı, kooperatif işletmenin yönetimi ve denetimi, kâr amacı dışında ortakların ihtiyaçlarını karşılaması ve menfaatine öncelik vermesi gibi hususlarda diğer ticari işletmelerden farklılık göstermektedir. Kooperatifleri diğer ticari işletmelerden ayıran kendine has özellikleri bir anlamda kooperatifçiliğin ilkelerini oluşturmaktadır.

 

Kooperatifçiliğin belki de en önemli özelliklerinden biri ilkeli kuruluşlar olmasıdır. Bugünkü anlamda ilk kooperatif 21 Aralık 1844 yılında İngiltere’de Rochdale kasabasında Rochdale öncüler adı verilen 28 dokuma işçisi tarafından kurulmuş olan tüketim kooperatifidir. [1]

 

Kooperatifçilik ilkelerinin esasları, 1844 yılında ilk modern kooperatif kurucuları olan “Rochdale Öncüleri” tarafından ortaya konulmuştur.

 

Daha sonra Uluslararası kooperatifler birliği (ICA ) 1895 yılında Londra da kurulmuştur.

 

Muhtelif ülkelerin kooperatif uygulamalarını dikkate alarak 1937 yılından bu tarafa kooperatifçilik ilkeleri üzerinde çalışmalar yapmıştır.

 

Bu birliğe bütün dünya ülkelerinin kooperatif üst örgütleri kayıtlıdır. Londra da kurulan birlik 1982 yılında İsviçre’nin Cenevre kentine taşınmıştır. 4 yılda bir toplanmakta ve uluslararası kooperatifçilik dergisi adıyla bir dergi çıkartmaktadır. Türkiye’den Türk Kooperatifçilik Kurumu, Köykop, Yolkop, Kentkop gibi üst kooperatif örgütleri bu birliğe kayıtlıdırlar.

 

Kooperatif ilkeleri 1937 yılında ICA tarafından yapılan bilimsel çalışmalar sonucunda belirlenerek uluslararası bir nitelik kazanmıştır.[2]

 

Bu tanımda kooperatiflerin temel değerleri olarak 7 ilke tespit edilmiştir;

 

 

 

1-GÖNÜLLÜLÜK VE SERBEST GİRİŞ-ÇIKIŞ

 

Kooperatifler; ırk, dil, din, cinsiyet ve siyasal görüş ayrımı gözetmeksizin, hizmetlerinden yararlanabilecek ve ortaklığın sorumluluklarını kabule razı olan herkese açık gönüllü kuruluşlardır.[3]

 

Kooperatiflere gerçek ve tüzel kişiler ortak olarak, kendi hür iradeleriyle girebilirler. Ortak alımlarında cinsiyet, dil, din, ırk, siyaset ve sosyal ayrımlar yapılamaz. Gönüllü ve serbest giriş ilkesi her isteyenin her istediği kooperatife üye olabileceği anlamına da gelmez. Kooperatifler tabi oldukları yasaları dikkate alarak kooperatifin amacı, çalışma konusu, ortaklık sıfatını kazandıran ya da kaybettiren durum ve koşullar vb. hükümleri kuruluş aşamasında bir ana sözleşme hazırlayarak belirtir.[4]

 

Kooperatifler, cinsel, sosyal, ırksal, siyasal ve dinsel ayırımcılık olmaksızın, hizmetlerinden yararlanabilecek ve ortaklığın sorumluluklarını kabule razı olan herkese açık gönüllü kuruluşlardır.

 

“Açık kapı” ya da “açık ortaklık” olarak da adlandırılan bu ilke kooperatifçilik ilkelerinin en önemlisi olarak kabul edilmektedir. Öte yandan bu ilke, her isteyenin her istediği kooperatife ortak olabileceği anlamına da gelmez. Kooperatifler; amacı, çalışma konusu, ortaklık sıfatını kazandıran ya da kaybettiren durum ve koşullara yönelik hükümleri kuruluş aşamasında anasözleşmelerinde belirtirler. Her ne kadar ilke olarak ortaklığa giriş serbest olsa da ortak olacak gerçek ve tüzel kişilerin anasözleşmede yer alan ortaklık şartlarını taşımaları gerekir.[5]

 

2- ORTAKLAR TARAFINDAN GERÇEKLEŞTİRİLEN DEMOKRATİK DENETİM

 

Kooperatifin nasıl işleyeceğine ve kooperatifi kimin yöneteceğine ortaklar karar verir. Sermaye payına bakılmaksızın her ortak eşit oy hakkına sahiptir. Yönetim ve denetimde yer alan tüm temsilciler ortaklara karşı sorumludur ve ortaklar temsilcileri seçme, değiştirme ve eleştirme hakkına sahiptir.

 

Kooperatifler, politika oluşturma ve karar alma süreçlerine katılan ortaklarca denetlenen demokratik kuruluşlardır. Seçilmiş temsilci olarak hizmet edenler, ortaklara karşı sorumludur. Birim kooperatif kuruluşlarında ortaklar eşit oy hakkına sahiptir (her ortağa bir oy hakkı). Diğer düzeydeki kooperatif kuruluşlarında ise oy hakkı demokratik bir yaklaşımla düzenlenir.

 

Kooperatiflerde her ortak eşit oy hakkına sahiptir. Kooperatifte yönetim organları ortaklar arasında yapılan oylama ile seçilir. Kooperatif ortakları seçilmiş yöneticileri eleştirebilir, hatta onları değiştirebilir. Gerek ortakların yönetim ve denetim kurullarını seçmesi, gerekse onları eleştirmesi hatta değiştirme yetkisinin olması kooperatiflerin demokratik yönetiminin bir sonucudur.

 

3-ORTAKLARIN EKONOMİK KATILIMI

 

Ortaklar, çatısı altında birleştikleri kooperatifin amaç ve faaliyetlerinin gerçekleşmesini, koydukları sermaye payları ve tüm ortakların temsil edildiği genel kurulca alınan kararlar gereği ödemekle yükümlü oldukları aidat ve ek ödemelerle sağlamaktadırlar.

 

Kooperatiflerin yıl sonunda elde ettikleri faaliyet sonucunda elde edilen gelir veya gider fazlasına ortaklar eşit şekilde katılır.

 

Ortaklar, kooperatiflerinin sermayesine adil bir şekilde katkıda bulunur ve bunu demokratik olarak yönetirler. Bu sermayenin en azından bir kısmı genellikle kooperatifin ortak mülkiyetidir. Çoğunlukla ortaklar, üyeliğin bir koşulu olarak taahhüt edildiği üzere (var ise) sermaye üzerinden kısıtlı miktarda gelir elde ederler.

 

Ortaklar gelir fazlasını, muhtemelen “en azından bir kısmı taksim olunamaz kaynaklar” oluşturma yoluyla kooperatiflerini geliştirme, kooperatifle yapmış oldukları işlemlerle orantılı olarak ortaklarına kâr sağlama ve ortaklarca onaylanan diğer faaliyetlere destek olma gibi amaçların biri ya da tamamı için ayırırlar.

 

Ortaklar kooperatifin sermayesine adil bir şekilde katkıda bulunur ve hem gelir hem gider farkından eşit şekilde sorumludur. Kooperatif faaliyetleri sonucunda elde edilen gelir fazlası ortaklar tarafından demokratik olarak yönetilerek ortaklara yaptıkları işlem oranında dağıtılabilir, kooperatif gelişimi için belirlenen oranda yedek akçe ayrılabilir ya da ortakların kararıyla onaylanan yardım fonları gibi diğer faaliyetlerde kullanılabilir.

 

Faaliyetin olumlu sonucuna risturn denir. Ortakların risturn payları ana sözleşmedeki hükümlere göre ve ortakların kooperatiften yaptıkları alışveriş tutarları dikkate alınarak dağıtılır.

 

Ana sözleşmede risturn dağıtılmasına ilişkin hüküm yoksa bu farklar, kooperatifin gelişmesine yarayacak işlerde kullanılmak üzere özel bir fonda toplanır.

 

 

 

4- ÖZERKLİK VE BAĞIMSIZLIK

 

Kooperatifler, özerk ve bağımsız kuruluşlardır. Kooperatifler demokratik yönetim ilkeleri çerçevesinde ortakları tarafından yönetilen, yönetimde özerk ve kendi kuruluş sermayelerini kendileri oluşturdukları için karşılıklı yardımlaşmaya dayanan bağımsız kuruluşlardır. Demokratik denetim ilkesinin bir benzeri olarak algılanabilen bu ilke, kooperatifin ortakları tarafından özerk ve bağımsız olarak alınan kararlarla yönetilmesini ifade etmektedir.

 

Kooperatifler özerkliğini ve bağımsızlığını zedelemeyecek şekilde devletle ya da başka dış kaynaklarla etkileşim içerisinde bulunarak ekonomik faaliyetlerini sürdürebilirler.

 

Kooperatifler özerk, kendi kendine yeten ve ortaklarınca yönetilen kuruluşlardır. Kooperatifler, hükümetler dâhil olmak üzere diğer kuruluşlarla bir anlaşmaya girmeleri ya da dış kaynaklar yoluyla sermayelerini artırmaları durumunda, bunu kooperatiflerin özerkliğini sürdürecek ve ortaklarının demokratik yönetimini koruyacak şekilde gerçekleştirirler.

 

Kooperatifler kendine özgü bir yasası (1163 Nu.lu Kooperatifler Kanunu) olması itibariyle özerk kuruluşlardır. Bazı durumlarda Türk Ticaret Kanunu (TTK) ve Vergi Usul Kanunu (VUK)’nun bazı hükümleri uygulansa da kooperatiflerin kuruluşlarından dağılmalarına kadar tüm işlemler Kooperatifler Kanunu’nda belirtilmiştir; bu da kooperatiflere özerklik kazandırmaktadır.

 

Kooperatiflerin yönetim ve denetimlerinin ana sözleşmelerinde belirlenen hükümler dahilinde karşılıklı yardım ve dayanışma içerisinde yürütülmesi bağımsız bir kuruluş olduğunun göstergesidir.

 

5- EĞİTİM, ÖĞRETİM VE BİLGİLENDİRME

 

Kooperatifler; kendi ortaklarına, seçilmiş veya atanmış temsilcilerine ve personeline, kooperatiflerinin gelişmesine etkin bir biçimde katkıda bulunabilmeleri için eğitim ve öğretim olanağı sağlarlar.

 

Kooperatifler, kooperatifçiliğin yapısı ve yararları hakkında da genel kamuoyunu, özellikle de gençleri bilgilendirirler. Kooperatiflerin başarıya ulaşması için kooperatifi yönetenlerin ve ortaklarının kooperatifçilik hakkında bilgili olmaları gerekir

 

Kooperatifin başarısına katkı sunulması ve gelişiminin sağlanması için kooperatifler ortaklarına, yöneticilerine, temsilcilerine ve çalışanlarına eğitim ve öğretim sağlarlar. Kooperatif iş birliğinin arttırılması ve kooperatiflerin faydalarının öğrenilmesi için kamuoyunu bilgilendirirler.

 

Kooperatifler, ortaklarına, seçilmiş temsilcilerine, yöneticilerine ve çalışanlarına kooperatiflerinin gelişimine etkin bir şekilde katkıda bulunabilmeleri için eğitim ve öğretim imkânı sağlar. Kooperatifler genel kamuoyunu -özellikle de gençleri ve kamuoyunu oluşturanları- işbirliğinin şekli ve yararları konusunda bilgilendirirler.

 

Kooperatiflerin başarıya ulaşması için kooperatifi yönetenlerin, ortaklarının ve halkın kooperatifçilik hakkında bilgili olmaları gerekir.

 

Oy kullanacak, kooperatif yöneticilerini seçecek, yeri geldiğinde eleştirecek, hatta değiştirecek ve fikir verecek olan ortakların tüm bunları yerine getirebilmeleri için kooperatifçilik hakkında yeterli bilgi ve beceriye sahip olmaları gerekir.

 

Kooperatiflerin yönetim organlarının, yükümlüklerinin ve görevlerinin neler olduğu bilindiği sürece fayda sağlanabilir. Bu nedenle ortakların ve halkın kooperatifçilik hakkında bilgilendirilmesi ekonomiye büyük katkı sağlayacaktır.

 

6-KOOPERATİFLER ARASI İŞ BİRLİĞİ

 

Bu ilkeye göre; kooperatifler, ortaklarına daha etkin bir biçimde hizmet edebilmek ve tümüyle kooperatifçilik hareketini güçlendirebilmek için diğer kooperatiflerle yerel, bölgesel, ulusal ve uluslararası düzeyde işbirliği yaparlar. Ulusal ve uluslararası alanda da kooperatifler arasında işbirliği sağlayan pek çok kuruluş mevcuttur.

 

Kooperatifler, yerel, ulusal, bölgesel ve uluslararası oluşumlarla birlikte çalışarak ortaklarına daha etkin bir şekilde hizmet eder ve kooperatifçilik hareketini güçlendirir.

 

Ortaklar tarafından müşterek sahip olunması ve demokratik olarak yönetilmesi özellikleriyle kooperatifler, özerk ve bağımsız kuruluşlardır. 1163 Sayılı Kooperatifler Kanunu’na tabi olması itibariyle bu yapılarını korurlar. Kooperatifler özerkliğini ve bağımsızlığını zedelemeyecek şekilde devletle ya da başka dış kaynaklarla etkileşim içerisinde bulunarak ekonomik faaliyetlerini sürdürebilirler.

 

Kooperatifler kendi aralarında yardımlaşmak amacıyla örgütlenebilirler. Ülkemizdeki kooperatifler Türkiye Kooperatifler Birliği Merkezi çatısı altında toplanmıştır.

 

Aynı konu üzerinde çalışan kooperatifler kendi aralarında kooperatifler birliğini oluşturabilirler. Bu sayede kooperatifler, ortaklarına daha fazla ve daha etkili hizmet sağlayacak aynı zamanda da ulusal ve uluslararası düzeyde kooperatifçilik hareketinin güçlenmesine katkıda bulunacaklardır.

 

Kooperatifler, iş birliği yaparak ulusal düzeyde büyük aracı, tefeci, sanayici ve holdinglerle; uluslararası düzeyde ise çok uluslu şirketlerle rekabet edebilir.

 

7-TOPLUMA KARŞI SORUMLULUK

 

Kooperatifler, bir yandan ortaklarının gereksinimlerini ön planda tutarken diğer yandan da içinde bulundukları toplumun çıkarlarını gözetirler. Ayrıca kooperatifler, çevrenin korunması için de gereken önlemleri almakla sorumludur.

 

Bu ilkenin bir gereği olarak kooperatifler, toplumların ekonomik, sosyal ve kültürel yönden kalkınmalarını sağlamak ve korumak için de çalışırlar.

 

Kooperatifler ortaklar tarafından kabul edilen kararlar çerçevesinde, içinde bulundukları toplumun kalkınmasını yatırımlar ve kaynaklar aracılığıyla sağlayarak toplumun yararını gözetirler.

 

Kooperatifler, ortaklarınca onaylanan politikalar aracılığıyla toplumlarının sürdürülebilir kalkınması için çalışırlar.

 

KAYNAKÇA

 

TİCARET BAKANLIĞI WEB SİTESİ

ÇEVRE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI WEB SİTESİ

KOOPERATİFÇİLİK EĞİTİM KİTABI

SMMM EVREN ÖZMEN WEB SİTESİ

[1] SMMM Evren Özmen kişisel web sitesi

 

[2] Kooperatifçilik eğitim kitabı

 

[3] https://ticaret.gov.tr/kooperatifcilik/kooperatifler-hakkinda-bilgiler/kooperatifcilik-ilkeleri

 

[4] https://izmir.csb.gov.tr/kooperatif-ve-kooperatifciligin-tanimi-i-1529

 

[5] Kooperatifçilik eğitim kitabı

 

 

 

ABDULLAH ÇAVUŞ/E.VERGİ MÜFETTİŞİ